مقاله درباره هنر سفالگری در دوره سلجوقیان

این مقاله به بررسی هنر سفالگری در دوره سلجوقیان می‌ پردازد که یکی از دوره‌ های درخشان در تاریخ هنر اسلامی است. در این دوره، سفالگری با استفاده از تکنیک‌ ها و ابتکارات جدید به اوج خود رسید. سلجوقیان با تشویق و حمایت از هنرمندان، زمینه را برای توسعه این هنر فراهم کردند. سفال‌ های این دوره با طرح‌ های پیچیده، رنگ‌ های زنده، و نقش‌ های هندسی و گیاهی تزئین می‌ شدند.

مقدمه‌ ای برسفال :

سفال یكی از خلاقیتهای ماندگار انسان از دورة نوسنگی تا دورة معاصر است. با طلوع دین اسلام، هنرهای مختلف به ویژه هنر سفالگری از اهمیت خاصی برخوردار گردید، و سفالگران با ابتكارات جدید، پیروی از شیوه‌های هنری گذشته و سنتهای محلی و الهام از آئین نو، صنعت سفالسازی را در بسیاری از مناطق این سرزمین پهناور به حداعلای شكوفایی رسانیدند.

تكامل هنر سفالگری اسلامی سالهای متمادی به طول انجامید، دراین رهگذر مراكز سفالسازی متعدد هریك با برخورداری از ویژگیهای خاص در اكثر شهرهای ایران پدید آمد. سفالینه های اسلامی متعلق به سده‌های سوم تا هفتم ه . ق غالباً در مراكزی چون كاشان، ری، سلطانیه، جرجان و نیشابور ساخته شد.

خلق الانسان من صلصال كالفخّار
خداوند انسان را از گل كوزه گری آفرید

تاریخچه‌ای از هنر ایران پیش از سلجوقی

ذوق هنری و مایه های نخستین هنردوستی در سرزمین ایران از زمان هخامنشیان و پیش از آن وجود داشته است. حجاریهای غنی و با عظمت و پرشكوه كه قبله گاه خاور باستان است و صنعتگران ماهر احساس زیبائی و نبوغ خود را در بسیاری از هنرها، خاصه ظروف فلزی و گلی نشان داده‌اند.

حجاریهای عظیم كه در سینة كوهها، لحظه‌های طلائی در هنر معماری، پارچه‌های ظریف با نقوش رنگ آمیز، ظروف فلزی برای مجالس، از ویژگیهای هنر ساسانی است.
ظهور اسلام، ارزشهای تازه و حدودی نو بوجود آورد و نبوغ تزئینی ایرانی راه تازه‌ای برای ابراز یافت. گچ بریها و تذهیبهای رنگارنگ پدیدار گشتند، هر خطاطی باعث بوجود آمدن احترام آمیزترین كتابها شد. خط بدوی عرب به ظرافت گرائید و توسعه یافت و اولین پیشرفتهای هنر خط در شهر كوفه انجام گرفت و خط كوفی نامیده شد. در فلزكاری و نقش روی فلز كه سابقة ایران به فلزكاری لرستان می‌رسد، در هر زمانی سبكی نو و حیرت انگیز به وجود آوردند و هنر سفالگری را به كمك نبوغ خود و تجاربی كه از آزمون سبكهای دیگران كسب كردند رونق بخشیدند.

(نظری به هنر ایران. پوپ) ص 26 تا 29)

تاریخچه‌ای از سلجوقیان

ایران در قرن 5 هجری درخشنده‌ترین عهد تاریخ خود را با سلجوقیان بست. اینان قبایل ترك چادرنشینی بودند كه از جلگه‌های قرقیزستان آمده و با سرعت بسیار جذب فرهنگ و هنر ایران گردیده و بسیاری از عناصر آن را فرا گرفتند. (نظری به هنر ایران پوپ).

آنها نخست در خراسان حكومتی تشكیل دادند (430 هـ . ق) و اندكی بعد با گسترش قلمرو خود، نواحی مركزی ایران را نیز به تصرف در آورد، اصفهان را به پایتختی برگزیدند و از آن زمان، در مقابل خلاقت فاطمیان مصر كه نفوذشان تا بغداد ادامه داشت، به خلق اندیشه و تشكیلات منظمی در عالم اسلام پرداختند. (سفال ایرانی، لیلی رفیعی)

سه پادشاه این دوره، یعنی طغرل بیگ، آلپ ارسلان و ملكشاه سلجوقی دهقانی از طوس، خواجه نظام‌الملك طوسی، طراح بزرگ دولت سلجوقی یاری جستند و نه تنها در تاریخ ایران بلكه در تاریخ جهان اسلام و در سطح وسیعتری در تاریخ آسیا تأثیر بس گسترده‌ای نهادند.

این سلسله بر ایران، عراق، سوریه و آسیای صغیر با دولتهای وابسته به مدت 2 قرن حكمرانی نمودند. (نظری به هنر ایران، پوپ)

در قلمرو ایران زبان پارسی به عنوان زبان ملی و مظهر تمدن درخشان ایرانی، توسط سامانیان احیاء شده بود، به حیات و نفوذ خود ادامه داد. (سنال ایرانی، لیلی رفیعی)

دورة سلجوقی را می‌توان از درخشان ترین دوره‌های هنر اسلامی دانست. چهخ دراین عصر هنرهای مختلف مانند بافندگی فلزكاری، سالفسازی، گچبری و بالاتر از همه معماری به حد اعلای شكوفایی خود رسید.

سلجوقیان به تدریج علاقه مند به هنرهای مختلف گردیده، حمایت آنان، هنرمندان را قادر ساخت كه به توسعه هنر سفالسازی و فلزكاری با شیوه و سبك جدید بپردازند.

تاریخچه‌ ای از سلجوقیان

عناصر عمده طرحهای تزئینی گچبرهای دوران سلجوقی، خطوط بی‌انتها و گردش اسلیمی و حروف كوفی، در زمینه تركیبات نباتی است. این نوع زینتها گذشته از گچبری‌ها در مقبرة سلطان سنجر (سدة ششم هجری) در مرو با آجر نیز انجام شده است. در خردگرد خراسان یكی از زیباترین كتیبه‌های كوفی دوره سلجوقی كه نام نظام‌الملك، وزیر اعظم سلطان آلپ ارسلان را دارد و به سالهای 455 تا 485 هجری قمری تعلق دارد در بقایای مدرسه‌ای پیدا شده است.

استعمال دو یا سه سطح مختلف تزئینی، از مختصات برجسته كاری دورة سلجوقی است.

طغرل پادشاه سلجوقی خط نویسی را نزدیكی از مسنوبین راوندی تحصیل كرد و سپس به نوشتن قرآن درسی جزو پرداخت كه صد دینار مغری صرف هر جزو آن شد. چون طغرل خود دراین راه می‌كوشید، مردم را نیز تشویق به خط نویسی می‌كرد. بیشتر خط نویسان این عهد به نوشتن قرآن یا تزئین طاق‌ها و رواق‌های مكانهای مذهبی پرداخته یا بر روی سفال و كاشی عمل می‌كرده‌اند. (سیف الله كامبخش فرد، سفال و سفالگری در ایران از ابتدای نوسنگی تا دوران معاصر).