مقاله تعلیم و تربیت از دیدگاه امام سجاد (ع)

دانلود مقاله تعلیم و تربیت از دیدگاه امام سجاد (ع)
فصل اول
جایگاه دعا در نظام تربیت
برداشت سطحی از دعا
دو گروه از مسلمانان از «دعا» برداشتی سطحی و کوته‌بینانه دارند. در نظر این دو گروه، «دعا» به منزله یک داروی مسکن بوده که جانشین اندیشیدن، تلاش و کوشش، جهادکردن، تحمل سختی‌های مبارزه و پذیرش مسئولیت زندگی فردی و اجتماعی می‌شود. لذا یک گروه به «دعا» حمله می‌کند و گروه دیگر به غلط به آن متوسل می‌شود.
در نظام تعلیم و تربیت اسلامی «دعا» نه تنها جبران کننده ضعف انسانی نیست، بلکه تقویت کننده قدرت انسانی و ادامه دهنده‌ی کار مثبت و تلاش سازنده فرد در ساختن زندگی فردی و اجتماعی است.
پیامبر(ص)علی(ع) و دیگر ائمه معصومعلیهم السلام که خود از بهترین الگوهای مکتب تربیتی اسلام در توسل به «دعا» می‌باشند، در تمام دوران زندگی خود هرگز لحظه‌ای را به تنبلی و رخوت و سستی و گوشه نشینی و فرار از پذیرش مسئولیت‌های فردی و اجتماعی سپری نکردند.

جایگاه «دعا» در قرآن
دعا از ریشه «دَعًوً» و به معنی خواندن و یا حاجت خواستن و استمداد است. «دعا» از خانواده «دعوت» و به معنای آن است که صاحب دعا، نظر طرف مقابل را به خودش متوجه کند. معنای «سوال» این است که بعد از متوجه کردن طرف مقابل به خود از طریق دعا، فایده و بهره‌ای از او خواسته شود. بنابراین، سؤال در حکم نتیجه و هدف دعاست. دعا مخصوص آدمهای درمانده و محتاج نیست. عالی‌ترین درجه دعا از آن کسانی است که از این مراحل، بالا آمده باشند و وقتی به سوی خدا می‌روند یا برای شکر و یا از شکر بالاتر، برای انس، دل به سوی خدا دارند.
خداوند در قرآن کریم «آیه ۱۸۶ سوره بقره» در بیان ارزش و جایگاه «دعا» می‌فرماید: « وَ إِذا سَأَلَکَ عِبادی عَنّی فَإِنّی قَریبٌ أُجیبُ دَعْوَهَ الدّاعِ إِذا دَعانِ فَلْیَسْتَجیبُوا لی وَ لْیُؤْمِنُوا بی لَعَلَّهُمْ یَرْشُدُونَ‏» «و هر گاه بندگانم مرا از تو پرسند، من نزدیکم، چون صاحب دعا مرا خواند، دعایش را اجابت کنم، پس [مردم] مرا اجابت کنند و به من ایمان آورند شاید رهبری شوند»
تنها شرط اجابت دعا که در آیه مورد بحث آمده عبارت است از این‌که صاحب دعا در حقیقت و با صداقت خدا را بخواند. این بدان معناست که رکن اصلی «دعا» داشتن اخلاص و همراهی دل و زبان دعا کننده و تنها و تنها امید داشتن به خداوند تبارک و تعالی است.

جایگاه دعا در احادیث
«دعا» در جهان‌بینی اسلامی که خود از مبانی نظام تعلیم و تربیت اسلامی است، در راستای نظام علت و معلول است. «دعا» خود یکی از علل و اسباب نظام هستی است. منظور از دعا، در واقع دعوت کردن خدا و درخواست از خدا برای توجه و عنایت بیشتر به حال و وضع دعوت کننده است.
دعا، نیاز همگانی: دعا فقط مختص به کسانی نیست که گرفتارند و یا درگیر مشکلات و ناملایمات باشند. بلکه همه مردم حتی آنها که در رفاه و آسایش هستند نیز نیازمند به دعا و استمداد از رحمت الهی جهت حفظ و حراست نعمت‌های خدادادی و اکتسابی می‌باشند. دعا، مناجات و عرض حال به ساحت قدس الهی نیازی است که همگان بدان احتیاج مبرم دارند و فقط مختص افراد گرفتار و دارای مشکل نیست و اصولاً دعای واقعی آن است که در آن از خداوند طلب کمال و تعالی بیشتر بشود و منحصر به در خواستهای دنیوی نگردد.
اجابت دعا مقتضای حکمت الهی: خداوند حکیم هرگز استعداد و قوه‌ای را در نهاد هیچ موجودی قرار نداده مگر آنکه پاسخ و ما بازای آن را نیز در جهان خارج قرار داده است و اگر جز این باشد از حکمت خدا به دور است. لذا امام علی(ع) می‌فرمایند: «ما کان الله… لیفتح علی عبد باب الدعاء و یغلق عنه باب الاجابه.» یعنی «هرگز خداوند حکیم درب دعا را بر بنده‌ای نگشوده است و در همه حال درب اجابت را بسته باشد.» امام علی(ع) در یکی از خطبه‌های خویش می‌فرمایند: «و من ساله اعطاه» «هر کس از خداوند مسئلت بدارد عطایش خواهد فرمود.» نکته مورد نظر امام علی(ع) آن است که متربی مسلمان، درخواست و استمداد خود را تنها و تنها از خداوند طلب نماید. به نظر می‌رسد تأکیدات مکرر مبنی بر طرح درخواست از خداوند، به خاطر آن باشد که عزت و کرامت نفس انسان به عنوان یک متربی حفظ شود.
امام علی(ع) به فرزندشان تنبه می‌دهند که از تأخیر در اجابت دعاها نباید مأیوس شد.

برخی دلائل تأخیر در اجابت دعا:
۱- اجابت دعا تابع خلوص نیت است و گاهی بر اثر عدم خلوص نیت، اجابت دعا به همان نسبت به تأخیر می‌افتد.
۲- گاهی هم خداوند اجابت دعا را به تأخیر می‌اندازد تا استعداد و آمادگی سائل بیشتر شود و در آن صورت خداوند چیزی بیشتر از آنچه سائل در ابتدا طلب کرده است به او می‌بخشد.
۳- گاهی هم ممکن است خداوند بخواهد در آینده چیزی بهتر از آنچه مخلوق خواسته است به او بدهد و لذا در اجابت سریع درخواستش تأمل می‌کند.
۴- گاهی هم علت تأخیر آن است که درخواست بنده به مصلحت و خیر دنیا و یا آخرت او نیست و لذا خداوند به جای آن، چیزی را که به مصلحت اوست به او عطا می‌فرماید.
امام علی(ع) به فرزندشان یادآور می‌شوند که چیزی را طلب کن که زیبایی و کمال آن برای تو بماند و بدی و وبالش از بین برود مثل توفیق عاقبت به خیر شدن و . . . و نه مال و ثروت که نه برای تو باقی می‌ماند و نه تو برای آن باقی خواهی ماند.

آثار دعا
دعا و نیایش به عنوان یک ابزار تربیتی، دارای آثار تربیتی و آموزشی بر روی متربی است.
دعا ابزار خودشناسی: در نیایش، متربی با طرح خواسته‌ها و نیازهایش به معبود، به تعریف دقیقی از خود می‌رسد. زیرا که شخصیت هر متربی در واقع تا حدی تجلی خواسته‌ها و نیازهایی است که به طور خصوصی و محرمانه در راز و نیاز با خداوند مطرح می‌کند.
دعا، عامل پالایش شخصیت: زمانی که متربی معبود خویش را با صفاتی از قبیل مهربانی، رأفت، چشم پوشی، گذشت و دیگر فضایل اخلاقی می‌خواند، بدیهی است که تمایل پیدا می‌کند تا خود نیز همانند معبود شده و همان صفات را در خود تجلی دهد.
دعا، ابزار خداشناسی: هنگامی که دعا کننده در طول دعای خود اسامی خداوند را به زبان می‌آورد و او را با صفات متعددش از قبیل سمیع، بصیر، علیم، و… می‌ستاید، در واقع بر معرفت خود به خدا می‌افزاید.
دعا، عامل تلقین به نفس: از آثار دیگر دعا، اتکاء به عظمت و قدرت لایتناهی الهی، قدرت گرفتن و تلقین به نفس است که دعا کننده هنگام دعا به خود آرامش و نیز قدرت تحمل در برابر ناملایمات و اضطراب‌ها را می‌دهد.
دعا، عامل حاکمیت بر نفس: انسان هنگام دعا و به دلیل ارتباط با خدا تلاش می‌کند تا در مسیر کمال گام برداشته و خود را از سیطره هواهای نفسانی برهاند.
دعا، مایه آرامش و سکون: متربی از طریق دعا و ارتباط با خدا، روح و روان را عروج داده به نحوی که خود را در حوزه امنیت خداوند احساس می‌کند. این احساس اتصال و ارتباط به لایتناهی به انسان آرامش می‌بخشد. امام سجاد(ع) می‌فرماید «و فی مناجاتک روحی و راحتی» «در مناجات با تو فرح و آسایش خاطر من حاصل می‌شود. »
دعا، عامل امید و نشاط: آن‌گاه که از عقل و تدبیر آدمی کاری ساخته نیست، اگر فرد دعاکننده با تمام وجود «بخواهد» و اگر در این خواستن تمامی جوارح و جوانح (نیروهای جسمی و روحی) خود را بسیج نماید و در عین حال طرح خواسته‌های خود را با «صداقت»، «امید» و «ایمان» بخواهد محققاً پاسخ خویش را خواهد گرفت.
دعا و نشاط اجتماعی: نیایش نه تنها عامل تداوم حیات و آرامش فرد بوده بلکه عامل تداوم نشاط و سرزندگی یک ملت نیز می‌باشد
احساس عزت و کرامت: فرد دعا کننده هنگام دعا و مناجات با خداوند که همراه با هماهنگی دل و زبان است، شرافت گوهر انسانیت را احساس می‌کند. انسان هنگام دعا و بیان درخواست‌هایش از خداوند، احساس بزرگی و کرامت انسانی می‌کند و هنگام طلب از غیر خدا، احساس مذلت می‌کند.
کاهش بزهکاری: یکی از اثرات مهم نیایش کاهش بزهکاری در جامعه است.

ویژگیهای دعا در نظام تعلیم و تربیت اسلامی
نیایش در اسلام تجلی «عشق»، «نیاز»، «آگاهی» و «مسئولیت اجتماعی» برای متربیان نظام تعلیم و تربیت اسلامی است.

دعا، معیار کمال انسان
دعا نشان‌گر نوعی نیاز است و هر چه انسان کامل‌تر و غنی‌تر باشد احساس نیاز بیشتر می‌کند. در نظام تعلیم و تربیت اسلامی، یک متربی آگاه به همان اندازه که معرفت و آگاهی بیشتر نسبت به جهان هستی و انسان پیدا می‌کند، به همان نسبت احساس نیاز او و میزان اضطراب او جهت نیل به مطلوب بیشتر است و لذا به نیایش و دعا، گرایش بیشتر و عمیق‌تری دارد. متربی آگاه در نظام تعلیم و تربیت اسلامی کسی است که فاصله میان «آنچه هست» با «آنچه باید باشد» در او زیاد است. چنین متربی مسلماً همواره اضطراب، اشتیاق، تشنگی و احساس نیاز در او زیاد است و بالتبع نیایش می‌کند. از اهداف نیایش، تأمین نیاز نیایش‌گر به یک محرم راز، دوست مشاور و سنگ صبور است. بنابراین، نیایش، تنها ابزار تحصیل نیازهای دیگر نیست بلکه نیایش به خودی خود برای انسان نیایش‌گر کمال‌آور و تعالی‌بخش است.

دعا، تجلی یک عشق
دعای واقعی و مؤثر، تجلی نوعی رابطه عاشقانه است. «دعا» در نظام تعلیم و تربیت اسلامی در همان حال که مطالبه کردن یک چیزی است، به دست آوردن مطلوبی نیز هست و بالاتر آن که تجلی یک عشق است.

دعا، تجلی تواضع و بندگی متربی
در نیایش متربی خود را یک موجود کوچک و ناتوان در برابر معبود قدرتمند و بزرگ می‌بیند و لذا خود را نسبت به معبود نیازمند و کوچک می‌بیند.

دعا، ابزار رهایی از روزمرگی
انسان در طول روز با توجه به شکل و حرفه خود و به دلیل غرق شدن در امور روزانه خود به طور طبیعی از اتصال به منبع و سرچشمه قدرت و رحمت الهی به دور می‌شود. دعا و نیایش ابزاری است جهت رها شدن از روزمرگی و یکنواختی حاصل از کار روزانه متربی.

دعا، تجلی فصاحت و بلاغت ادبی
بلاغت و شفافیت کلام در دعاهای اسلامی که عمدتاً زبان حال ائمه معصومین (س) می‌باشد از ویژگی‌های منحصر به فرد است.

آهنگ موزون دعا
موسیقی حاکم بر دعاهای معتبر اسلامی نیز از ویژگیهای منحصر به فرد ادعیه اسلامی است. آهنگ جملات در دعای کمیل با آهنگ جملات در دعای عرفه متفاوت است و در عین حال همه در جهت سوق روح متربی به سمت کمال مطلق و معبود لایتناهی است.
دعا، مظهر توجه به مسائل جامعه: ویژگی دیگر دعاهای اسلامی، وجود عناصر سیاسی، اجتماعی، عقیدتی و فکری در متن دعاهاست. دعا حربه‌ای برای مبارزه فکری و اجتماعی محسوب می‌شود.

فهرست مطالب
جایگاه دعا در نظام تربیت ۵
برداشت سطحی از دعا ۵
جایگاه «دعا» در قرآن ۵
جایگاه دعا در احادیث ۶
برخی دلائل تأخیر در اجابت دعا: ۶
آثار دعا ۷
ویژگیهای دعا در نظام تعلیم و تربیت اسلامی ۸
لوازم تأثیر تربیتی دعا ۹
دعا و نظام علت و معلول ۱۱
دعا و قضا و قدر ۱۱
آداب دعا ۱۲
شرح دعای مکارم الاخلاق ۱۴
فراز اول دعا ۱۴
نشانه ایمان کامل ۱۴
افضل الیقین کدام است؟ ۱۴
انگیزش الهی ۱۴
ارزش تربیتی «نیت» ۱۵
کیفیت و نه کمیت ۱۵
فرازدوم ۱۵
آفتهای تربیت ۱۵
فراز سوم دعا ۱۶
موانع نیل به هدف ۱۶
الهام از صفات الهی ۱۶
(۱) هدف تربیتی: غنی شدن؛ روش تربیتی: بی نیازی از دیگران و عدم طلب از آنها؛ آفت تربیت: نظر و خیالات بیهوده. ۱۷
(۲) هدف تربیتی: عزیز شدن؛ روش تربیتی: تحریک عزت نفسانی و توجه به خویشتن خویش؛ آفت تربیت:تکبر. ۱۷
(۳) هدف تربیتی: عبد خدا شدن؛ روش تربیتی: عبادت و بندگی خدا؛آفت تربیت: عجب و خود پسندی. ۱۷
(۴) هدف تربیتی: حسن کار؛ روش تربیتی: خدمت به مردم؛ آفت تربیت: منت. ۱۸
(۵) هدف تربیتی: تخلق به اخلاق حسنه؛ روش تربیتی: تاسی به صفات الهی؛ آفت: فخر فروشی. ۱۸
فراز چهارم ۱۸
اعتدال: از اصول مهم تعلیم و تربیت اسلامی ۱۸
فراز پنجم ۱۹
معنای هدایت ۱۹
ارزش حیات ۲۰
فراز ششم ۲۰
عوامل حقارت ۲۰
فراز هفتم ۲۱
روش‌های تنبیهی ۲۱
۱٫ روش محبت: ۲۲
۲٫ حسن ظن و حمل بر صحت: ۲۲
۳٫ خوشخویی و دوستی: ۲۲
۴٫ معاشرت کریمانه: ۲۳
فراز هشتم ۲۳
روش‌های تنبیه دشمنان ۲۳
تقلید آگاهانه ۲۳
فراز نهم ۲۴
نکته تربیتی ۲۴
روش‌های تنبیه یا تربیت دوستان ۲۴
تشویق ۲۴
تغافل: ۲۵
فراز دهم ۲۵
نکات و روشهای تربیتی ۲۶
۱٫ عدم افراط و تفریط: ۲۶
۲٫ کظم غیظ: ۲۶
۳٫ اصلاح و وصل نه افساد و فصل: ۲۶
۴٫ ضرورت تشویق: ۲۶
۵٫ تغافل: ۲۶
۶٫ خوش خلقی و نرم خویی: ۲۷
۷٫ ایثار: ۲۷
۸٫ ترک تعییر و عیب جویی: ۲۷
۹٫ افضال بر غیر مستحق: ۲۷
۱۰٫ حق گویی: ۲۸
۱۱٫ مبارزه با عجب: ۲۸
۱۲٫ بقاء مهمتر از حدوث: ۲۸
۱۳٫ وحدت و جماعت: ۲۸
فراز یازدهم ۲۸
نکات تربیتی ۲۹
فراز دوازدهم ۳۰
نکات تربیتی ۳۰
فراز سیزدهم ۳۱
آفات مخفی تربیت ۳۱
آفات کلامی تربیت ۳۱
فراز چهاردهم ۳۲
ایمان به غیب ویژگی منحصر به فرد تعلیم و تربیت اسلامی ۳۲
فراز پانزدهم ۳۳
نکات تربیتی ۳۳
فراز شانزدهم ۳۴
فراز هفدهم ۳۴
راه مَثلی ۳۴
فراز هجدهم ۳۴
اعتدال، روش و ایده آل مهم تربیتی ۳۵
فراز نوزدهم ۳۵
شکایت از خود، ویژگی منحصر به فرد نظام تعلیم و تربیت اسلامی ۳۵
فراز بیستم ۳۵
توکل، ویژگی مهم نظام تعلیم و تربیت ۳۶
بهداشت جسم ۳۶
نکات تربیتی ۳۶
فراز بیست و یکم ۳۷
امیدواری، ویژگی نظام تعلیم و تربیت اسلامی ۳۷
فراز بیست و دوم ۳۷
فراز بیست و سوم ۳۸
فراز بیست و چهارم ۳۸
فوائد تربیتی کار و اشتغال ۳۹
فراز بیست و پنجم ۳۹
فراز بیست و ششم ۴۰
فراز بیست و هفتم ۴۰
صحت در عبادت ۴۰
نقش تربیتی زهد ۴۰
علم با عمل ۴۱
فراز بیست و هشتم ۴۱
فراز بیست و نهم ۴۱
غفلت، آفت بزرگ تربیت اسلامی: ۴۱
راه محبت ۴۱
فراز سیام ۴۲
تشکر و قدردانی ۴۲