این تحقیق در مورد اندیشه شاعر ایرانی ، سنایی غزنوی می باشد که پس معرفی کلی ویژگی های آثار سنایی ، به بررسی درونمایه های آثار سنایی می پردازد. این تحقیق به دانشجویان رشته ادبیات فارسی و دیگر رشته های مرتبط با آن ، جهت درس ادبیات فارسی پیشنهاد می گردد.
مقدمه
با وجود برخی کتابها و مقالاتی که درباره شعر و اندیشه سنایی به رشته تحریر درآمده،هنوز هم جای خالی کتابی که کلیات اندیشه سنایی را به گونه‌ای دقیق و مبتنی بر تحقیق علمی برای دوستداران ادب و فرهنگ این سرزمین تبیین نماید،به وضوح احساس می‌گردد.
به طور خلاصه،آنچه تاکنون درباره سنایی نوشته شده-تا آنجا که من دیده‌ام-به شرح چند غزل یا چند قصیده یا بخشهایی از مثنویهای او و یا حداکثر تعلیقاتی بر ابیات دشوار«حدیقة الحقیقه» محدوده می‌شود که متأسفانه شیوهء تحلیل اندیشه‌های سنایی در آثاری از این دست،مبتنی بر یک استقرای ناقص است نه جست‌وجوی بیت به بیت مضامین و تحلیلی مبتنی بر یک فهرست موضوعی کامل از آثار وی.
این البته،فقط محدودی به سنایی نمی‌گردد بلکه آثار به نسبت زیادی که در تحلیل اندیشه‌های متفکران بزرگی چون عطار، مولانا و در یک فضای دیگر ابن عربی، عین القضات و دیگران تألیف شده نیز عمدتا با استفاده از همین روش استقرای ناقص است.آنچه جای تأمل و درنگ دارد اینکه بدون شناخت کلیات و جزئیات اندیشهء متفکری چون سنایی یا عطار و یا امثالهم،چگونه می‌توان یک غزل یا قصیده عرفانی او را شرح و تفسیر نمود؛به خصوص اینکه زبان شعر و به ویژه زبان غزلیات سنتی،ظرفیت پذیرش چندین محمل معنایی را دارد.
بحث بر سر این نیست که ما تشخیص دهیم یک غزل عرفانی است یا غیر آن؛بر فرض که این بخش کار را به نحو احسن به انجام رساندیم،مسأله اینجاست که جزئیات تفکرات عرفانی شاعری مثل سنایی با عطار،عراقی و در عرصه‌ای دیگر حافظ و حتی‌مولوی تفاوت دارد؛در عین حال که ما می‌توانیم همه اینها را در زیر یک مجموعه کلی-یعنی عرفان و تصوف-جای دهیم.
آنچه ما باید در پی کشف و شرح و تحلیل آن باشیم،غیر از کلیات اندیشه، همین جزئیات تفکرات اندیشمندان هم هست و این از طریق استقرار ناقص امکان پذیر نیست؛به خصوص اینکه میان همه موضوعات مطروحه در آثار صاحبان فکر و اندیشه،نوعی انسجام و هماهنگی وجود دارد که دست یافتن بدان،به منزله کلید فهم جهان بینی و در نتیجه راه درست شرح اندیشه‌های آنان است و چنان که اشاره کردیم این امر از طریق استقرار ناقص ناممکن است.
باری، این سخن سر دراز دارد و پرداختن به آن مجال دیگری را می‌طلبد،تنها به بیان این نکته بسنده می‌نماییم که یکی از لوازم شناخت کلیات اندیشه شاعران متفکر و شرح و تحلیل آثار آنان،آشنایی با فضاهای کلی حاکم بر آثار آنان یا به تعبیری «افقهای شعر و اندیشه»آنهاست.ما در این نوشتار بر آنیم از این دیدگاه به آثار حکیم سنایی غزنوی نظری افکنیم و فراخور حال و مقام سخنی بگوییم. از طریق این بحث معلوم می‌گردد درونمایه‌های شعر او به چه مضامین کلی اختصاص یافته‌اند و هم اینکه ابعاد و زوایای متعدد و متنوع اندیشه و شخصیت وی کدامند و این غیر از آنکه فی نفسه مفید است،در عین حال،ما را در فهم و شرح و تحلیل اشعار وی نیز کمک فراوان می‌کند.
و غیر از مباحثی که در اینجا و آنجا درباره درونمایه‌های شعر سنایی مطرح شده،که البته همه آنها به جای خود، در خور توجه و قدردانی است،یک تقسیم بندی سه گانه هم از قصاید وی در دیوان اشعار وی-تصحیح مرحوم مدرس رضوی به چشم می‌خورد. از آنجا که این تقیسم بندی بر اساس درونمایه شعر سنایی انجام گرفته و بحث ما هم در درجه اول، مربوط می‌گردد به شناخت درونمایه‌های شعر او، سخن خود را از همین تقسیم بندی سه گانه آغاز می‌کنیم.
این تقسیم بندی که با سه حرف «م»به نشانه مدیحه،«ز»به نشانه زهدیه و«ق»به نشانه قلندریات(۱)مشخص شده است،از چند جهت نقص دارد،نخست اینکه اطلاق عنوان مدیحه بر همه قصایدی که با حرف«م»مشخص شده،رسا نیست چه مدیحه‌های سنایی دارای چنان خصوصیات منحصر به فردی هستند که در موارد بسیاری با تعریف و معنای اصطلاحی آن در ادب فارسی سازگاری ندارند.کسی که با عنایت به نشانه«م»و بدین اعتبار که این گونه قصاید مدیحه هستند از کنار آنها می‌گذرد،متوجه بسیاری از نکات و مضامین دقیق عرفانی و اخلاقی موجود در این دسته از اشعار سنایی نمی‌گردد.
دیگر اینکه عنوان قلندریات هم برای بسیاری از قصایدی که با نشانه«ق»مشخص شده مناسب نیست چه برخی از این قصاید هستند که درونمایه عرفانی و قلندری ندارند بلکه قابل تأویل به معانی دیگر می‌باشند؛ (۲)همچنین این قصاید و مدیحه‌ها قابلیت تقسیم به انواعی را دارند که لزوما این انواع،خصوصیات مشترکی ندارند که بتوان همه آنها را در ذیل یک عنوان کلی-مثلا قلندریات یا مدیحه-جای داد.
سه دیگر اینکه اطلاق عنوان زهدیات هم برای همه قصایدی که با حرف«ز»نشانه گذای شده، مناسب نیست.چه برخی از این قصاید از آغاز تا انجام به بیان توحید و نعت حق پرداخته و درونمایه آن ربطی با زهد-حتی با یک توسع معنایی-ندارد.
فهرست مطالب
مقدمه
درونمایه های کلی آثار سنایی
الف-درونمایه‌های مربوط به عرفان عابدانه
ب-درونمایه‌های مربوط به عرفان عاشقانه
پ-درونمایه‌های اخلاقی،دینی و وعظی که لزوما عرفانی نیستند.
ت-انتقاد اجتماعی با چاشنی طنز
ث-مدح
ج-تعقل و حکمت
چ-هجو
ح-هزل
پی‌نوشت
فرمت فایل: WORD
تعداد صفحات: 21
مطالب مرتبط