شناخت مزاج مرد و زن

اندر شناختن مزاج مردان و زنان‏
مزاج مردان به قیاس با مزاج زنان گرم و خشک است و بدین سبب قوتهاى مردان اندر همه کارها فزونتر باشد؛ و هر گاه که مزاج گرم و تر باشد، کارهاى قوت طبیعى تمام‏تر آید. و قوت طبیعى قوت پروردن و بالیدن و غذا پذیرفتن را گویند، و این قوت از جگر خیزد.

و از بهر آنکه مزاج پسران اندر سالهاى طفلى و کودکى گرم و تر باشد، ایشان اندرین سالها بهتر پرورند و بیشتر بالند.
و مزاج دختران اندر سالهاى طفلى و کودکى سرد و تر باشد و در سالهاى جوانى گرم و تر شود، ایشان اندر سالهاى جوانى بیشتر بالند. و اندر همه سالها کارهاى قوت حیوانى و نفسانى از مردان بیشتر آید. و قوت حیوانى، قوت حرارت و قوت‏ حرکت رگها را گویند و این قوت از دل خیزد. و قوت نفسانى قوت حس و حرکت را و قوت تفکر و تدبیر را گویند و این قوت را دماغ خیزد.

و مزاج زنان به قیاس با مزاج مردان سرد و تر باشد، بدین سبب به قوت حیوانى و نفسانى از مردان باز پس تر باشند، و رگهاى ایشان باریکتر باشد، و مسام ایشان بسته‏ تر، و گوشت اندامهاى ایشان بر هم نشسته تر و نارک تر، تا بدین سبب مایه‏ هاى خام اندر تن ایشان بیشتر گرد آید و کمتر تحلیل پذیرد یعنى کمتر خرج شود.
و مردان به سبب آنکه مزاجهاى ایشان گرمتر و خشک تر است، قوتهاى حیوانى و نفسانى ایشان فزون است، و گهاى ایشان فراخ‏تر، و مسام ایشان گشاده‏تر، و کارها و تدبیرهاى ایشان و اندیشه‏ ها بهتر و درست تر آید، و به تن سخت تر باشند، و خلطهاى خام اندر تن ایشان کمتر گرد آید و به تحلیل بیشتر خرج شود در همه وقت باذن الله تعالى.