دانلود تحقیق و مقاله رایگان با عنوان تاریخچه زبان ایرانی
تاریخچه زبان ایرانی
معمول ترين و ساده ترين تعريفي كه از زبان ارائه مي شود اين است كه زبان وسيله برقراري ارتباط در جوامع بشري است . از هيمن تعريف ساده مي توان دريافت كه زبان امري اجتماعي است .
از آنجا كه جوامع بشري پيوسته در حال تغيير و تحول اند ، نهادهاي اجتماعي هم كه بايد متناسب با نيازهاي اجتماع باشند ، هيچ گاه ثابت و يكسان نمي مانند و همواره براي هماهنگي با جامعه و نيازهاي آن متحول مي شوند .
بدين ترتيب زبان كه مهمترين وسيله و ابزار پيام رساني و برقراري ارتباط و انتقال مفاهيم ذهني در جوامع بشري است امري ثابت نبوده همواره به تبع جامعه تحول مي يابد.
براي بررسي تحولات جوامع بشري و پي بردن به علل و موجبات اين تحولات و شناختن حوادث ورويدادهاي كه منجر به پيدايش عناصري جديد و پديده هايي نو مي شوند از تاريخ دور مي جوييم .
هم چنانكه تاريخ سرگذشت اقوام و ملتهاي مختلف و حوادث گذشته برآنها را در زمانهاي مختلف شرح مي دهد به تاريخ يك زبان نيز تغييرات و دگرگونيهاي ان زبان در گذار زمان و در طول دوره دوام و رواج آن زبان مشخص مي كند . وبه كمك برررسيهاي تاريخي هر زبان است كه مي توان هم تغييرات و تحولات آن زبان را در ادوار تاريخي مختلف شناخت و هم قواعد و قوانين حاكم و ناظر برآن تحولات را بدست آورد . زبان هاي مختلف به طرق گوناگون باقي مانده است جمع آوري كرد و سپس اين اسناد و مدارك را به ترتيب تاريخي ، مرتب و منظم نمود و آن گاه با توجه به شباهتها و تفاوتهاي ساختاري و صوتي زبان بكار رفته در اين اسناد و با مقايسه صورتهاي مختلف زبان ، آن مدارك را دسته بندي و طبقه بندي نمود.
بدين ترتيب مشخص مي شود كه هر زبان از زماني كه قديمي ترين آثار مكتوب آن موجود است تا زمان حاضر ،دستخوش چه تحولات و تغييراتي شده است .
دراواخر قرن هجدهم ميلادي در پي رواج فقه الله و دستور تطبيقي زبان ها يكي از مهم ترين خانواده هاي زباني دنيا به نام خانواده زباني «خسرواردياني » كه زبان هاي ايراني نيز از اعضاي اين خانواده به شمار مي روند ،شناخته شد .
در ميان زبان هاي هندو اروپايي زبان فارسي اين ويژگي ممتاز را دارد كه مي توان تاريخ آن را بر اساس منابع و مدارك موجود در تمامي ادوار تاريخي از قرن ششم پيش از ميلاد تا زمان حاضر به طور پيوسته اي بررسي كرد .
زبان هاي فارسي در جهان
زبان و ادبيات فارسي به عنوان دومين زبان جهان اسلام و زبان حوزه فرهنگي و تمدن ايراني با هزاران آثار گران سنگ در زمينه هاي مختلف ادبي ، عرفاني ، فلسفي ، تاريخي همواره مورد اعتنا و اعتقاد ايرانيان و مردمان سرزمين هاي دور و نزديك بوده است .
عليرغم حوادث و رويدادهاي پرتب و تاب و گاه ناخوشايند سه صده اخير باز هم اين زبان شيرين و دلنشين در دورترين نقاط جهان امروز حضورو نفوذدارد .
اين حضور و نفوذ حكايت از آن دارد كه در ژرفاي زبان و ادب فارسي آنقدر مهعاني بلند و مضامين دلنشين علمي – ادبي اخلاقي و انساني وجود دارد كه هر انسان سليم الطبعي با اطلاع واگاهي از آنها خود به خود به فارسي ئو ذخاير مندرج در آن دل مي سپرد . اگر چجنين نبود ترجمه و تاليف هزاران كتاب و مقاله از سوي خارجيان ددرباره اثار جاودان و جهان ادب فارسي مانند : شاهنامه فردوسي ، خمسه حكيم نظامي گنجوي ، گلستان و بوستان شيخ اجل – مثنوي مولانا جلال الدين بلخي – چهره نمي جست هزارانايران شناس و ايران دوست غير ايراني دل و عمر بر سر شناخت ، فهم ، تفسير و ترجمه اين آثار ارزنده در نمي باختند . واقع آن است كه نكات نغز و حكمتهاي بديع و درسهاي انسانيت ، بزرگواري اخلاقي و مردم دوستي در ادب فارسي آنقدر حلاوت ولطا فت دارد كه مي تواند عطش تمام تشنه كامان وادي معرفت و حيرت را يك تنه به آب عذب خوبيش سيراب گرداند.
با در نظر گرفتن ويژگيها و مختصات زباني قديمي ترين آثار و مدارك بازمانده اززبانهاي ايراني تا زمان حاضر مي توان تحولات تاريخي زبانهاي ايراني رابه سه دوره مهم تقسيم كرد .
1- دوره باستاني 2- دوره ميانه 3- دوره جديد
بدين ترتيب مي توان گفت «زبان فارسي »كه يكي از زبانهاي ايراني از قديمترين صورت بازمانده آن تا فارسي دري ، سه دوره تحولي ,: باستان ، ميانه و جديد را پشت سر گذارده است .
بنابراين زبان فارسي جديد دنباله طبيعي و صورت تحول يافته زبان «فارسي ميانه » است وفارسي ميانه خود صورت تحول يافته زبان «فارسي باستان » مي باشد .
چون زبانهاي دوره باستان و ميانه ديگر بصورت زنده بكار نمي روند و تنها در مطالعات تاريخي از صورت مكتوب آنها استفاده مي شود، بطور كلي با زبانهاي «مرده »و «خاموش» خوانده مي شوند .
دوره ميانه
زبانهاي ايراني ميانه
زبانهايي كه حد فاصل بين زبانهاي باستاني و زبانهاي دوره اخير ايران اند ، زبانهاي دوره ميانه ناميده مي شوند . ميزان و ملاك تشخيص زبانهاي ميانه را از يكسو ساده تر بودن نسبت به صورت باستانيان و تغيير و تحول آشكار در سيستم و نظام زباني قديم و از سويي ديگر متروك و خاموش بودن آن دانسته اند .
البته با توجه به سير و تحول تدريجي زبان از صورتي به صورت ديگر ، تعيين تاريخ دقيق و مشخص به عنوان حد فاصل قطعي بين زبانهاي باستاني ، ميانه و جديد ميسر نيست .
زبان شناسان تاسيس سلسه اشكاني در حدود (250 سال پيش از ميلاد ) را آغاز دوره زبانهاي ايراني ميانه محسوب مي دادند اين دوره تا پايان فرمانروايي سلسله ساساني يعني 651 ميلادي كه سال شكست ساسانيان از قواي مسلمين و انقراض اين حكومت است ادامه مي يابد .
بدين ترتيب دوره زبانهاي ايراني ميانه در حدود هزار سال ، از قرن سوم پيش از ميلاد تا قرن هفتم ميلادي محسوب مي شود .
با توجه به اينكه از نظر تاريخي دوره زبانهاي باستاني با انقراض هخامنشيان در سال (330 پيش از ميلاد ) به پايان مي رسد و دوره ميانه نيز از(250 قبل از ميلاد) كه سراغاز حكومت اشكانيان است شروع مي شود . فاصله اي قريب يكصد سال ميان اين دو دوره تاريخي زبانهاي ايراني وجود دارد كه درتتبعات تاريخي زبان فارسي به «سالهاي تاريك » معروف است زيرا پس از برافتادن هخامنشيان بدست اسكندر ، طولي نكشيد كه اسكندر خود در گذشت و سرزمينهاي تحت تسلط وي ميان سردارانش تقسيم شد و فرمانروايي ايران زمين ، را يك از سرداران اسكندر موسوم به «سلوكوسي» گرديد .
سلوكوس و اعقابش قريب صد سال در ايران حكومت كردند كه در تاريخ ايران به دوران سلوكيها معروف است . آنچه مسلم است اين است كه بدليل يوناني بودن فرمانروايان سلوكي زبان و خط ايراني كمتر مورد توجه دستگاه حاكمه بود و همين عامل موجب رواج و تاثير زبان – فرهنگ و هنر يونان در زبان – فرهنگ و هنر ايراني گرديد . تاثير مختصات خط يوناني در خطوط ايراني ابداع شده در دوره ميانه نيز به هيمن دليل است .
بنابراين در تمام دوران سلوكي ها اثري مكتوب از خط و زبان ايراني بر جاي نماند و به همين دليل هيچ گونه اطلاع و آگاهي از چگونگي و كيفيت زبان فارسي دراين مقطع خاص زماني نداريم .
آخرين آثار بازمانده از دوره باستان ، متعلق به دوره هخامنشي است و اولين آثاري كه از دوره ميانه بدست آمده به دوران حكومت اشكانيان تعلق دارد و دوران حكومت سلوكيان كه ميان دو سلسله ايراني هخامنشي و اشكاني است. «دوره تاريك » در حلقه مطالعات تاريخي زبان فارسي به شمار مي رود . بدين ترتيب زبانهاي ايراني دوره ميانه ، زبانهايي هستند كه در فاصله زماني سالهاي 250 پيش از ميلاد (تاسيس سلسله اشكاني ) و 651 ميلادي ( انقراض سلسله ساساني ) در سرزمين ايران بكار مي رفتند .
( اين نكته شايان دقت است كه با يك تحول اساسي و چشم گير سياسي و اجتماعي ، زبان يك جامعه يكباره متحول نمي شود . بلكه ايجاد تغيير و تحول در سيستم و نظام زبان – امري است كه به آهستگي و طي قرنهاي متمادي صورت مي پذيرد )
از ميان زبانهاي متعددي كه درايران دوره ميانه بكار مي رفتند آثار و اسناد مكتوبي اززبانهاي «پهلوي اشكاني »«پهلوي ساساني » «سعدي »«سكايي»«بلخي »«خوارزمي »باقي مانده است .
اين زبانها با توجه به مختصات وويژگيهاي ساختاري و موقعيت و محدوده جغرافي شان به دو گروه اصلي تقسيم مي شوند .
الف : زبانهاي گروه شرقي
ب: زبانهاي گروه غربي
ادبيات زبانهاي ايراني ميانه گروه شرقي
زبانهاي ايراني ميانه متعلق به گروه شرقي كه از آنها آثاري باقي مانده است عبارتند از :
1- سعدي 2- سكايي 3- بلخي 4- خوارزمي
سعدي
به زبان سعدي در ايالت سغد قديم سخن گفته مي شد كه مهم ترين شهرهاي آن سمرقند و بخارا (در جمهوري ازبكستان كنوني ) بوده است .
علاوه بر اين ايالت ، زبان سغدي در نواحي ديگر مانند واحه هاي تورفان در تركستان شرقي به عنوان زبان مراورات تجاري و فرهنگي و زبان اداري و تاليف و تصنيف رواج داشته است . از كتيبه بوگوت در مغو لستان ، كه متعلق به اندك زماني پس از 581 ميلادي است ، چنين بر مي آيد كه سغدي زبان رسمي نخستين امپراتوري تركان بوده است . اين زبان نه تنها در مكه هاي حكم دانان سغده بلكه در اسناد رسمي و نامه هاي آنها نيز به كار مي رفت و درآسياي ميانه به عنوان زبان ميانجي ، از قرن ششم تا دهم ميلادي (چهارم ) معمول بود لا گسترش زبان فارسي در آسياي ميانه از حدود قرن چهارم هجري ، سغدي به تدريج از اهميت افتاد . با اين همه ، زرمنشان به عنوان زبان تكلم تا حمله مغول در قرن هفتم هجري همچنان به حيات خود ادامه داد . بازمانده اي از اين زبان اكنون در دره رودخانه در شمال كوه نقياب ( در جمهوري تاجكيستان ) قراول است . آثار سغدي را بر حسب موضوع ،مي توان به دو دسته عمده تقسيم كرد : آثار غير ديني و آثار ديني .
آثار غير ديني سغدي
آثار غير ديني سغري مشتمل بر نوشته هاي روي سكه ها ، اشياء سيمين ، منسوجات ، چرم سفالينه ها و سنگهاي گرانبهاست .
قديم ترين سكه هاي سغري متعلق به قرن دوم ميلادي است و جديدترين آنها از دوران حكومت عورك فرامانرواي سمرقند – است كه در ناحيه پنجكنت (جمهوري تاجيكستان ) بدست آمده اند .
نامه هاي قديمي سغري
اين مجموعه ، كه شامل پنج نامه كامل و چند قطعه ناقص است ، در يك برج نگهباني متعلق به ديوار چين در غرب تون – هوانگ بدست آمده و احتمالا به اوايل قرن چهارم ميلادي تعلق دارد .
اين اسناد قديم ترين آثار مفصل سغري است و علاوه بر اهميت زبان شناسي ، از جهت در برداشتن اشاراتي به حوادث تاريخي و پي بردن به چگونگي نامه نويسي نيز مهم به شمار مي رود .
آثار مكشوفه در سند عليا
در كاوشهاي آسماني – پاكستاني بين سالهاي 1979 تا 1988 در نواحي ميان دهكده شاتيان و شهر چيلاس و در هوترا در دره سفر عليا ( شمال پاكستان ) بيش از 670 سنگ نوشته كوچك به زبانهاي ايراني ميانه كشف گرديد كه بيشتر ان كتيبه هاي سغري است اين كتيبه ها همه از قرن چهارم ميلادي هستند و از نظر در برداشتن نام هاي خاص ، همه به شمار مي روند .
كتيبه بوگوت
اين كتيبه در سال 1956 در غرب بروگوت در جمهوري مغولستان كشف گرديد ، بر سه طرف سنگ فرار قائمي نگاشته شده و جمعاً داراي 29 سطر است و در طرف چهارم سنگ كتيبه اي به سنسكريت (به خط براهي ) نگاشته شده است . اين كتيبه مربوط به كوتاه زماني پس از 581 ميلادي است و از جهت در برداشتن اطلاعاتي درباره تاريخ فرمان روايان تركان ، حائز اهميت است .
كتيبه هاي افراسياب
در سال 1965 در خرابه هاي افراسياب در شمال سمرقند كنوني (جمهوري ازبكستان ) به همراه نقش و نگارهاي روي ديوار حدود 10 كتيبه سغري كشف گرديد . كتيبه ها در شرح نقوش روي ديوارهاست . بر يكي از ديوارها يك كتيبه 16 سطري وجود دارد كه در ان شرح بار يافتن فرستاده چغانيان به حضور فرمان رواي سمرقند به نام ورهومن آمده است و پس از آن سخن از فرستاده چاچي است . اين كتيبه ها متعلق به اواخر قرن هفتم و اوايل قرن هشتم ميلادي است .
كتيبه هاي پنجكنت
كتيبه هاي كوچكي در پنجكنت ( تاجيكستان ) برروي ظروف سفالين ، استخوان و ظروف سنگي بدست آمده است كه به اواخر قرن هفتم واوايل قرن هشتم تعلق دارند . از ميان اين آثار يك قطعه سفال نوشته شش سطري از اهميت بيشتري برخودار است . اين نوشته مشتمل است بر فهرست الفباي سغري ، نام كاتب آن (درواسپ ) و حاكمي (كوي فرن ) كه دستور تهيه آن را داده است .
كتيبه هايي كه برروي چوب متعلق به قصر چهل هجره در شمال اسرو شنه (تاجكيستان ) بدست آمده است .
نيز متعلق به اواخر قرن هفتم واوايل هشتم ميلادي است .
آثار كوه منع
در1933 در خرابه نماي دژي در كوه مغ در شمال تاجكيستان 74 فقره سند متعلق به بايگاني ديواشتيج ،آخرين فرمان رواي سغرؤ، بدست امد وي بهدنبال حمله اعراب به قلمرو فرمان روايي خود به ان دژ كوهستاني پناهنده شده بود . اين اسناد كه روي چرم و كاغذ و پوست نوشته شده ، مشتمل بر نامه هاي اداري – اسناد مالي ،يادداشتها و دستورهاي اداري و يك قباله ازدواج است .
اين آثار از نظر پي بردن به شرايط سياسي و اقتصادي ناحيه سغر در اوايل قرن هشتم ميلادي اهميت بسيار دارد . همچنين نامه هاي بدست آمده
كتيبه لادك
كتيبه اي كوتاه در 9 سطر در لادك در ، جنوب غربي جامو – كشمير در دست است كه احتمالاً متعلق به 2/841 ميلادي است و باديد آن را از نوع كتيبه هاي ياد بودي به شمار آورد .در اين كتيبه امده است كه مردي سمرقندي به نانم نوش فرن كه به عنوان فرستاده راهي درباره خاقان است . به ناحيه لادك رسيده است . كتيبه با ذكر سال (210 احتمالاًيزدگردي ) شروع مي شد.
كتيبه قره بلگون
اين كتيبه به سه زبان (سغدي ،چيني و اويغوري ) است ودر قره بلگون ، پايتخت تابستاني شاهان اويفوري در ساحل رودخانه ارغوان در مغولستان به دست آمده و متعلق به تاريخي بين 808 تا 821 ميلادي است . اين كتيبه را خاقان او يغور به مناسب گرويدنش به مانويت بر پا داشته است .
كتبيه هاي قرقيزستان
كتيبه هايي در جمهوري قرقيزستان كه بر روي صخره يا سنگ به دستور فرمان روايان ترك قره خان نگاشته شده بدست آمده است و بايد آنها را از نوع كتيبه هاي يادبودي به شمار آورد . بعضي از آنها با ذكر تاريخ ( به احتمال قوي يزدگردي ) شروع مي شود . اين كتيبه ها از قرن 9 تا 11 ميلادي هستند .
علاوه بر اين ، سفال نوشته هايي در نواحي گوناگون سغر قديم مانند ورخشه (بخارا ) ،فرغانه ، هفت رود و وادي حصار و چند سفال نوشته از خرابه هاي مرو (تركمنستان ) بدست آمده است . آثار غير ديني به خط خاص سغدي نوشته شده است .
آثار ديني سغدي
اين آثار متعلق به پيروان اديان بودايي و مسيحي و مانوي است و همه آنها در اوايل قرن بيستم ميلادي در نواحي تورفان و تون هوانگ ، در جنوب شرقي تورفان ، در تركمنستان چين ، كه پيروان اين اديان دران جا مستقر شده بودند ، بدست آمده است .
آثار بودايي
اصطلاحات به كار رفته به خوبي نشان مي دهد كه اين آثار بدست آمده بيشتر از اصل سنكريت يا چيني به سغدي ترجمه شده است و تعيين هويت و تطبيق بسياري از انها با اصل ، تاكنون انجام گرفته است . بسياري از اين آثار به شيوه سوتره هاي هندي نوشته شده است و بعضي نيز ترجمه هاي جاتكه ها (داستان زندگي بودا )واودانه ها (مقوله اي از داستانهاي روايي هند ) هستند .
از مهم ترين آثار سغدي بودايي مي توان از دو كتاب نام برد . و سنتره جاتكه ، داستان تولد بود او سوتراي علت و معلول.
رساله هاي ديگر در مجموعه هاي آثار سغدي بودايي به چاپ رسيده است كه مفصل ترين آنها متون سغدي محفوظ در كتابخانه ملي پاريس است . در اين مجموعه علاوه بر متون خاص بودايي ، متن هايي نيز كه اختصاصاً جنبه ديني ندارد ، مانند متون پزشكي ، طلسم باران و بعضي اندرزها و سخنان حكيمانه نيز آمده است .
قطعه اي كه از داستان رستم در اين مجموعه آمده از نظر ادبيات فارسي اهميت ويژه اي دارد.
آثار مسيحي
نوشته هاي سغدي مسيحي بيشتر در بولاييق در شمال تورفان كشف گرديده است اين آثار بيشتر از سرياني ، زبان ديني مسيحيان آسياي ميانه ، ترجمه شده است ودر مواردي . متن سغدي همراه متن سرياني است . در مواردي نيز متن اززبان پارتي و احتمالا از فارسي ميانه مانوي ترجمه شده است . متون سغدي مسيحي شامل ترجمه بخش هايي از كتاب متون ( دانيال، سوقا، يوحنا ) اعمال قدسيان ( مانند بادشبا و جرحين /جرج قديس ) مقاتل يا اعمال شهداي مسيحي (مانند اعمال پيشيون معاصر يزد گرد دوم ساساني كه در آن شرح داده شده است كه چگونه وي توانسته است دختري بنام ناهيد و پدرش آدر هر مزد را كه موبر بوده ، مسيحي كند و سرانجام هر سه شهيد شده اند ، شهداي زمان شاپور دوم ) مواعظ و تفاسير ، فرامير ، مجموعه اي از چيستان ها و غيره .
آثار سغدي مسيحي به گونه اي از خط سرياني سطر بخيلي نوشته شده است .
مسيحيان سغدي زبان ،گاه آثار خود را به زبان سغدي نيز نوشته اند
آثار مانوي .
هيچ متن كاملي به زبان سغدي مانوي بر جاي نمانده است ،آنچه بدست آمده قطعاتي از متون گوناگون است . از كتابهاي هفتگانه اصلي مانويان ، تنها قطعاتي از كتاب غولان و قطعات كوتاهي از نامه ها در دست است .
مهم ترين اثر سغدي مانوي عبارت اند از : توبه نامه ها ، سرودهاي كوچك و بزرگ ، سرگذشت دين ، تكوين سالم ، داستانها و تمثيلها ، واژه نامه و فهرست لغات و فهرست نام ملتها و جداول تقويمي و غيره .
متون مانوي به خاص مانويان نوشته شده است .
سكايي
آثاري به زبان سكايي در اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم در تمشق ، نزديك مارال باشي واقع در شمال شرقي كاشمر ودرختن ، در جنوب شرقي همان شهر بدست آمده است .
همه اين آثار متعلق به بوداييان است و حتي اثار غير ديني سكايي نيز رنگ و بودايي دارد .
آثار غير ديني بخشي شامل نامه هاي خصوصي و بخشي شامل مكاتبات ديوان ختن است .
آثار سكايي رابه دو دسته سكايي ختني (يا ختني مطلق ) و سكايي تمشق تقسيم مي كنند. آثار تمشقي از نظر زبان كهنه ترند .
تقريباً همه آثار بودايي از سنكريت ترجمه شده اند كه فقط اصل بعضي از آنها در دست است و اصل بسياري از اين آثار را از روي ترجمه هاي تبتي و چيني موجود كه اصل سنسكريت آنها از ميان رفته است ، مي توان باز شناخت . ترجمه ها گاه تحت اللفظي و گاه نسبتاً آزاد است . متون سكايي شامل مطالب مربوط به اصول عقايد ، تمثيل ها و روايتها ، اقرارنامه ها و توبه نامه ، رسالت طبي ، يك متن كوچك جغرافيايي ، واژه نامه هايي چيني – ختني و يك واژه نامه تركي – ختني است . مفصل ترين متن ختني كتاب زمبست به شعر است . داستان هندي رامه و همسرش سيتا منظومه اي حماسي است كه از ان تفسيري بودايي شده است . در ميان اشعار ختني ، نمونه هايي از اشعار غنايي و مديحه نيز وجود دارد . نسخه هاي موجود ختني در تاريخ 700 تا1000 ميلادي به خط براهي (مقتبس از سنسكريت ) نوشته شده است .
خوارزمي
آثار بدست آمده از زبان خوارزمي قديم به دو دسته عمده تقسيم مي شود .
آثار خوارزمي قديم و آثار خوارزمي متاخر
آثار قديم مشتمل است بر نوشته هاي روس سكه هاي فرمان روايان خوارزم (قرن 2يا3 ق . م ) .
كتيبه هايي برروي چوب و چرم از ناحيه تو يراق قلعه احتمالاً متعلق به قرن دوم ميلادي ، كتيبه هايي (حدود صد قطعه ) بر ديوار استودان هايي (ظروف مخصوص قراردادن استخوان مرده ) از ناحيه توق قلعه محتملاً مربوط به قرن هفتم ميلادي و كتيبه هايي برروي ظروف سيمين با تاريخ هايي احتمالاً ميان قرن ششم تا هشتم ميلادي و سفالينه اي از ناحيه خود ( هو مبوز) تپه . اين آثار همه به خط قديم خوارزمي كه مقتبس از خط آرامي بوده ، نوشته شده ودر انها هزوارشي نيز بكار رفته است .
آثارمتاخرخوارزمي ازدوران اسلامي وهمه به خط عربي است. درآثاربيروني مانند آثار الباقيه وصيدنيه كلمات خوارزمي بسياري نقل شده است .
در نسخه اي از كتاب لغت مشهور زمخشري به نام مقدمه الادب در برابر كلمات و جمله هاي فارسي ، معادل آنها به زبان خوارزمي آمده است . در دو نسخه ديگر از اين كتاب نيز گاه گاه معادل خوارزمي كلمات عربي نقل شده است .
جمله هاي خوارزمي را همچنين در دسته اي از كتابهاي فقهي مي يابيم :
قيميه الدهر في فتاوي اهل الدهر تاليف محمد بن محمود الترجماني .
قنيه المينه تاليف نجم الدين الزاهدي الغزميني .
و رساله كوچكي به نام رساله الالفاظ الخوارزميه التحافي قنيه المسبوط تاليف كمال الدين العمادي الجرجاني ، مشتمل بر شرح لغات خوارزمي قنيه المينه
همان گونه كه از عنوان و محتواي اين آثارمعلوم مي گردد. هيچ كدام ازآنها از نظر ادبي اعتبار چنداني ندارد ، گرچه اهميت آنها از نظر زبان شناسي مسلم است .
بلخي
قديم ترين اثر از زبان بلخي متعلق به قرن دوم ميلادي است و آن كتيبه اي است در 25 سطر كه در مدخل معبدي در سرخ كتل در جنوب شرقي بغلان بدست امده است .
كتيبه هاي كوچك تري نيز در اين ناحيه كشف گرديده است . كتيبه هاي كوچك تري نيز از افغانستان و ازبكستان نيز در دست است ، اين آثار به خط يوناني نوشته شده است . علاوه بر اين كتيبه ها ، 8 قطعه دست نوشته نيز به خط يوناني – بلخي در تركمنستان چين بدست آمده است و بنظر مي رسد متعلق به بوداييان بوده است . قطعه اي نيز به زبان بلخي و به خط مانوي در دست است .
زبانهاي ايراني ميانه گروه غربي
زبانهاي ايراني ميانه گروه غربي رابه دو زبان شمالي و جنوبي تقسيم مي كنند.
زبان ايراني ميانه شمالي و جنوبي ،زبان ايلت باستاني « يارت» است نام اين سرزمين در كتيبه داريوش به صورت Paryawa = پرتو ذكر شده است .
زبان ايراني ميانه جنوبي غربي ، زبان ايالت «پاريس»است كه در كتيبه هاي فارسي باستان به صورت Parsa = پارسي ذكر شده است .
زبان پارتي
زبان ايراني ميانه غربي شمالي كه زبان قوم پارت بوده است در مدت حكومت اشكانيان زبان رسمي و اداري ايران بود.
زبان پارتي به نامهاي پهلوانيك و پهلوي اشكاني نيز خوانده مي شود. اين زبان تقريباٌ تا حدود قرن 4 ميلادي در ايران رواج داشت و حتي كتيبه هاي شاهان نخستين ساساني نيز به اين زبان نگاشته مي شد . زبان ÷ارتي در زبان فارسي ميانه تاثير قابل توجهي داشته است و بسياري از واژه هاي ÷ارتي از طريق زبان فارسي ميانه وارد زبان فارسي جديد شده است .
آثار و اسنادي كه از زبان پارتي موجود است بطور كلي به دو دسته تقسيم مي شود .
الف :آثاري كه به خط پارتي نوشته شده است .
بيوكليماتيك : آثاري كه به خط مانوي نگارش يافته اند و به نام متون تورفاني مشهورند .
اسناد نوع اول عبارتند از :
1. كتيبه ها
كتيبه هاي شاهان نخستين ساساني از جمله اردشير شاپور اول كه در قرن سوم ميلادي نوشته شده اند به يه زبان ميانه ، ÷ارتي و يوناني مي باشند . اين كتيبه ها در نقش رستم (كعبه زردشت ) نقش رجب بيشاپور و حاجي آباد قرار دارند .
كتيبه هاي شاهان بعدي ساساني از جمله كتيبه نرسي دريا يكولي به دوزبان فارسي ميانه و پارتي است و بلاخره كتيبه هاي شاهان آخري ساساني تنها به زبان فارسي ميانه است .
بدين ترتيب ،كتيبه هاي شاهاناوليه ساساني از زمره منابع مكتوب بازمانده از زبان پارتي است زيرا اين كتيبه ها علاوه بر زبان فارسي ميانه به زبان پارتي نيز نوشته شده اند .
به اين منابع مي توان كتيبه هاي كال چنگال نزديك بيرجند در جنوب خراسان كه احتمالا مربوط به نيمه اول قرن سوم ميلادي است و كتيبه اردوان پنجم را كه در شوش كشف شده افزود .
2. سكه ها
شاهان اشكاني تا مدتها نام خود رابرروي سكه ها به يوناني مي نوشتند و كلمه فيلهلن به يوناني روي آنها ديده مي شود و گاهي كلماتي نيز به خط پارتي به چشم مي خورد اما از حدود قرن اول ميلادي (از زمان بلاش اول – حدود 51 تا حدود 7680 م) زبان و خط پارتي بكار رفته است .
در ابتدا نوشته هاي پارتي سكه ها شامل صورت خلاصه شده نام شاه بوده مانند ول به جاي ولگش = بلاش ) وبعد در ثلث دوم قرن دوم ميلادي نوشته ها مفصل تر مي شود و نام شاه به صورت كامل ذكر مي گردد.
در روي سكه هاي مسي شاهان محلي ايلام (جنوب شرقي خوزستان ) در قرن اول و دوم ميلادي نيز ظاهراٌ نوشته هاي پارتي ديده مي شود .
مهرهايي نيز به خط پارتي در دست است . اين مهرها احتمالاٌ متعلق به اواخر دوره اشكاني و اوايل دوره ساساني است .
3. سفال نوشته ها
تعدادي از سفال نوشته هايي كه در كاوش هاي باستان شناسي در ناحيه ورامين و چال طرخان عشق آباد (نزديك ري ) و قصر او نصر (نزديك شيراز ) و مواضع گوناگون در جنوب جمهوري تركمنستان بدست آمده ، داراي نوشته هايي با مركب به خط پهلوي متصل است .
كه در نزديكي عشق آباد پايتخت تركمنستان واقع شده است . شهر مشهور و قديمي پارت است و احتمالا مقبره شاهان اشكاني نسز در اين شهر قرار دارد . از سنا به تعداد قابل توجهي قطعات سفالينه يافت شده كه متعلق به قرن اول قبل از ميلاد است . اين آثار سفالي داراي مكتوباتي است كه به زبان پارتي و به خطي مخوط از آرامي و پارتي نوشته شده است اين نوشته ها بر روي كوزه هايي بوده است كه براي حمل شراب از انهااستفاده مي شد و شامل نام هاي اشخاص – جايها – وزن و تاريخ است .
4. قباله هاي اورامان
سه نوع معامله مربوط به فروش دو تاكستان كه بر روي پوست آهو نوشته شده در ادرامان كردستان پيدا شده است و اكنون در حوزه بريتانيا نگاهداري مي شود .
دو سند از اين سه نوع ،به زبان و خط يوناني است و هر دو تاريخ سلوكي دارد . يكي معادل 84/88 ق.م و ديگري معادل 21/22 ق.م است و در ÷شت يكي از آنها چند كلمه اي به زبان و خط پارتي نوشته شده كه خلاصه متن يوناني است و احتمالاٌ تاريخ نگارش آن نسبت به متن يوناني جديدتر است . سند سوم به زبان و خط پارتي است و تاريخ اشكاني دارد كه معادل سده اول ميلادي است . خط پارتي اين متن به خط سفالينه هاي نسا شباهت دارد .
5. اسناد مورا – اوروپوسي
از حضريات انجام شده در ناحيه دورا – اروپوسي در ساحل رودخانه فرات در وسيله كنوني نزديك مرز عراق ، تعدادي آثار ايراني ميانه ، هم به پارتي وهم به فارسي ميانه بدست آمده است .
دريكي از بادتگاههاي محلي سه ديوار نگاره به زبان پارتي پيدا شده است . همچنين از اين ناحيه سفالينه هايي به دو زبان فارسي ميانه و پارتي بدست آمده ات .
زبان فارسي ميانه
فارسي ميانه زبان ايراني مانه جنوبي غربي است كه زبان ايالت پارس بود . از آن جهت كه صورت ميانه فارسي باستان و فارسي جديد است فارسي ميانه خوانده مي شود . از اين زبان با نامهاي پارسيك و پهلوي ساساني نيز ياد مي شود .
فارسي ميانه در دوره ساسانيان زبان رسمي و اداري ايراني بود . ولي براي تعيين مدت روج فارسي ميانه مي بايد چندين قرن نيز به اين تاريخ رسمي افزود زيرا يك تحول اساسي و مهم سياسي – اجتماعي بلافاصله موجب تحول زبان نمي گردد بلكه دهها سال طول مي كشد تا زبان در هر يك از دوره تحولي را پشت سر بگذارد .
زبان فارسي فارسي ميانه هم از اين قاعده مستثني نبود و تحول آن به صورت فارسي جديد در مدت زمان مديدي بيش از دو قرن به طول انجاميد و آثار و اسناد فراواني به زبان فارسي ميانه كه در بررسيهاي تاريخ زبان فارسي اهميت دارند در طول قرون اوليه هجري به رشته تحرير درامد .
بنابر گواهي هاي موجود تا اواخر قرن سوم هجري برابر با اواسط قرن دهم ميلادي هنوز اين زبان به دروه تحولي جديد خود نرسيده بود .
نخستين آثار زبان فارسي جديد كه به خط عربي نوشته شده اند و مرحله نوين تحول زبان فارسي را منعكس مي كنند به اواخر قرن سوم و اوايل قرن چهارم مربوط اند .
بدين ترتيب دوره فارسي جديد ملاٌ هزار ساله اخير است .
خط پهلوي
خطي كه براي نوشتن متون فارسي ميانه بكار رفته بسيار شبيه خط متون پارتي است و به همان نام پهلوي خوانده مي شود .
خز پهلوي در سراسر دوره ميانه يعني از دوران اشكاني تا حدود قرن سوم هجري در سنگ نوشته ها ، سكه ها اسناد معاملات ،كتابها و رساله هاي گوناگوني كه به زبانهاي پارتي و فارسي ميانه نوشته شده بكار رفته است .
خط پهلوي در زمان اشكانيان از روي خط آرامي اقتباس شد و نسبت به قومي كه حاكم بودند (توم پرتو ) پهلوي خوانده شد و در دوره هاي ساسانيان نيز همين خط با اندكي تفاوت بكار رفت .
همانطور كه قبلاٌ گفتيم زبانهاي ايراني ميانه هم به نام پهلوي خوانده مي شدند براثر اختلاط دو مفهوم زبان و خط در اذهان ، فظ پهلوي علاوه بر زبان به خط نيز اطلاق شد .
خط پهلوي گونه هاي متعددي دارد از جمله :
الف :پهلوي اشكاني ، اين خط به صورت خطي كتيبه اي است و بروي مهره ها و سكه هاي سلاطين اشكاني ديده مي شود .
ب: پهلوي كتيبه اي ، خطي است كه در سنگنوشته ها و سكه هاي دوره ساساني بكار رفته است .
ج: پهلوي كتابي : خط تحريري كه نامه ها و كتابها را بدان مي نوشتند .
ظاهرا در دوره ساساني خطوط متعددي در ايران متداول بود كه هر يك از آنها مورد استعمال ويژه اي داشت و به جاي خط لفظ را بكار مي بردند . برخي از مورخان اسلامي از جمله حمزه اصفهاني و ابن نديم ضمن نقل مطالبي درباره خطوط ايراني در زمان ساسانيان انواع انها را بر شمرده اند و تعدادشان را هفت ذكر كرده اند .
خط پهلوي از جهت اصول شبيه خط فارسي جديد است . اين شباهت و همسانهاي موجود ميان دو خط فارسي ميانه و جديد امري اتفاقي و تصادفي نيست بلكه بدان دليل است كه هردوي آنها از يك آشبخور سرچشمه گرفته اند . خطوط ايراين ميانه از خط آرامي كه خودريشه سامي دراد . اقتباس شده بودند و خط فارسي جديد همان خط كوفي عربي است كه با تغييرات جزئي و ظاهري به صورت كنوني درامده است خط عربي خود از زمره خطوط سامي مي باشد . خواندن خط پهلوي دشواريهاي عديده اي دارد و از جمله ينكه برخي از حروف آن چند صدايي هستند و گاه يك نويسه بردو يا چند واج دلالت مي كند .
مثلا نويسه هاي د،ا،س،ن هريك نشانه واجهاي متعددي به شرح زير مي باشد :
د=ي،د،گ،ج و ذ ا= ر،ن،و
س،خ،آ ن=ف،پ
شكل ديگر اين خط ا ز پيو ستن حروف به يكد يگر نا شي مي شود توضيح اين كه گا ه بر اثر اتصا ل دو حرف شكلي حاصل ميشود كه شبيه به حرف سو مي است مثلا در خط فارسي جديدكه اگر نقطه هاي با يا نا رادر نظر نگيريم پس از پيوستن اين حروف به شكل سا در مي ايد كه شبيه س است .
همچنين در خط پهلوي همانند خط عربي نويسه اي براي ضبط مصوتهاي كوتاه يعنيَ ِ ُ وجو ندارد و همين امر خود موجب بروز شكالاتي در خواندن خط پهلوي مي شود . مهمترين عامل دشواري خط پهلوي اين است كه در اين خط هم مانند اغلب خطوط ايراني دوره ميانه عنصري به نام هزوارش وجود دارد .
هزوراش
هزوارشها كلماتي به زبان آرامي اند كه خط پهلوي نوشته مس شوند و ظاهراٌ در موقع خواندن معادل فارسي ميانه آنها تلفظ مي شود مثلاٌ:
MN مي نوشتند و از مي خواندند (من عربي )
YDE مي نوشتند ودست مي خواندند (يد)
YEMمي نوشتند وروز مي خواندند(يوم )
LYLYA مي نوشتند و شب مي خواندند (ليل)
علت وجودهزوارش در خطوط ايراني آن است كه از دوران هخامنشي كاتبان آرامي به پشت و ضبط درادين و امر دبيري و منشيگري اشتغال داشتند و همين امرموجب اقتباس خطوط ايراني از خط آرامي شد.بدين ترتسب ،كاتبان آرامي به زبان خودتسلط بيشتري داشتندهنگام نوشتن زبانهاي ايراني معادل برخي از كلمات رااز زبان خودمي نوشتند . كلمات هزوارش بيشتر شامل حروف اضافه ،ضماير بن افعال و برخي اسامي ويژه بودكه كاربردشان درزبان زيادبود و نگارشي معادلهاي آرامي براي اين دبيران متناسب ترو سهل تر مي نمود.
نكته قابل توجه درمورد هزوارشان اين است كه تنها معادل آرامي حروف اضافه ،ضماير اسمها نوشته مي شد . درحاليكه وضعيت افعال فرق مي كرد . چون دستگاه صرف و ساخت افعال درزبان فارسي با آرامي فرق داشت ناچار پس از نوشتن صورت آرامي فعل به عنوان ماده وبن ،شناسه ها و يا پسوند مصدري (جزءصرفي فعل ) مطابق روال زبان فارسي بدان افزوده مي شأ . مثلاٌ مصدر آمدن به دو بخش تقسيم مي شد يكي ماده كلمه كه آن رابه زبان آرامي YATWN ياتون مي نوشتند وديگر علامت مصدر زبان فارسي يعني تن كه آن را به دنبال صورت آرامي فعل مي افزودند درنتيجه واژه آمدن به صورت ياتونتن نوشته مي شد همچنين درصيغه هاي ديگر صرفي نظير آيم وآيد صورتهاي ياتونيم وياتونيت نوشته مي شد.
تعدادهزوارشها در متون پهلوي به مراتب فراوانترو متنوع تر از متون متاخر است در بعضي از متون متاخر براي يك واژه واحد ،گاهي هردو صورت هزوارشي غير هزوارشي بكار ميرود . مثلاٌ واژه روزدراين گونه متون به دو صورت هزوارشي (YOWM=يوم ) ر غير هزوارشي (RAZ=روز ) نوشته مي شد.
دردوره ميانه گذشته ازانواع خطوطي كه آنها را پهلوي مي خواندند براي نوشتن زبانهاي ايراني چندخط ديگرهم بكاررفته كه ظاهراٌ همه آنها از اصل آرامي مشتق بوده اند از جمله خط مانوي
خط مانوي
ماني در قرن سوم ميلادي به تبليغ آيين خويش پرداخت ر آيين مانوي درقرن سوم ر چهارم ميلادي رواج فوق الهاده اي داشت وتاقرن هفتم ميلادي از اديان رايج منطقه بود، بويژه درشمال شرقي اران اين آيين تا چنين نيزنفوذ كرد ودرسراسر آسياي شرقي انتشار يافت .
ماني ر ÷يروانش بؤاي نگاؤش آثار خوداز خطي آوا نگار استفاده مي كردند كه به خط مانوي مشهوؤ است ر البته الفاباي آن همانند خطوط ديگر اين دوره مقتبس ازآرامي است ولي ماني كه استعداد خاص درهنر نقاشي ر كتابت داشت آن را به شيوه اي ممتاز آراست .
مهمترين آثار مانوي كه برجاي مانده مكتوباتي است كه در تركستان چين در ناحيه تورفان بدست آمده است . برخي از اين كتابها به نقاشيهاي زيبايي مزين است . زبان نوشته هاي مانوي متفاوت است زيرا مانويان دين خودرا در هرمنطقه به زبان رايج درآن ديار تبليغ مي كردند ر مطالب مذهبي وادبيا ر سرودهاي مانوي را به زبان محلي حوزه تبليقي خود مي نگاشتند ولي خطي كه براي نوشتن زبانهاي مختلف بكار مي گرفتنديكي بود. همان خطي كه خط مانوي خوانده مي شد.
بخش مهمي از آثار بازمانأه از زبانهاي پارتي ر فارسي ميانه بدين خط مي باشد.
آثار بازمانده از فارسي ميانه
كهن ترين آثار موجود از زبان فارسي ميانه متعلق به آغاز دوره ساساني است . اسناد بازمانده از اين زبان نسبت به آثار دوره باستان فراوانتر ر متنوع تر ند . هم اين اسناد عبارتند از :
الف :كتيبه ها
يكي از مهمترين منابع بارمانده از زبان فارسي ميانه كتيبه هاي است كه در دوران فرمانروايي ساسانيان بر سنگ نگاشته شده است .
سنگ نوشته هاي فارسي ميانه اغلب مختصرند و چون صدمه زيادي ديده اند بطور كامل خوانده نمي شوند . اين كتيبه ها شامل نام و لقب و در پاره اي از موارد سلسه و شرح فتوحات و نام نواحي تحت سلطه شاهان ساساني است . اغلب اين كتيبه ها داراي نقوش و نگاره هايي هستند كه مجدو عظمت شاهان ساساني و خمايت ايزدان از ايشان و تاييد آنها بوسيله اهورا مزدا را نشان مي دهد .
نكته قابل ذكر در مورد كتيبه ها اين است كه سنگ نوشته هاي اوليه ساساني مانند كتيبه هاي هخامنشي سه زباني اند سنگ نوشته هاي اردشير و شاپور اول كه در قرن سوم ميلادي نوشته شده به زبانهاي فارسي ميانه – پارتي و يوناني است . در كتيبه هاي بعدي روايت يوناني خذف شده است و كتيبه هاي آخري تنها به زبان فارسي ميانه مي باشد .
مهمترين سنگ نوشته هاي عصر ساساني عبارتند از :
كتيبه اردشير بابكان در نقش رستم .
كتيبه شاپور اول در نقش رستم (كعبه زردتشت)
كتيبه شاپور اول در نقش رجب
كتيبه شاپور اول در حاجي آباد
كتيبه نرسي دريا يكولي (ناحيه اي است ميان قصر شيرين و سليمانيه عراق )
كتيبه نرسي در شاپور فارسي
كتيبه شاپور دوم در طاق بستان
كتيبه شاپور دوم در تخت جمشيد
كتيبه شاپور دوم در مشكين شهر
كتيبه شاپور سوم در طاق بستان
كتيبه كريتر در نقش رستم (كعبه زردشت)
كتيبه كريتر در نقش رجب
كتيبه مهر نرسي (از وزراي نامدار ساسانيان ) در فيروز آباد فارس
چندين كتيبه متعلق به اواخر دوره ساسانيان در نواحي :دربند قفقاز- استانبول – تخت طاووس – بيشاپور –مقصود آباد و چند ناحيه ديگر .
ب:سكه ها
قديم ترين سكه هايي كه نوشته روي آن به زبان فارسي ميانه است مربوط مي شود به اواسط قرن دوم پيش از ميلاد اين سكه ها توسط فرمانروايان محلي ايالت فارس پيش از آغاز سلطنت ساسانيان ضرب شده است و نوشته هاي روي سكه ها شامل است بر نام و نسب شاهي كه سكه را ضرب كردند .
نكته قابل توجهي كه مربوط به سيستم نگارشي خط پهلوي است آن است كه حتي در ميان نوشته هاي اين سكه ها نيز هزوارش وجود دارد .
از شاهان ساساني سكه هاي زر و سيم فراواني به جاي مانده كه بر روي آنها علاوه بر صورت شاه نام و لقب او نوشته شده است . برروي ديگر اين سكه ها معمولاً آتشكده اي با درنگاهبان آتش نقش شده است .
ج: مهرها و سنگهاي قيمتي و ظروف سيمين
از شاهان ساساني تعداد قابل توجهي مهر و احجار كريمه كهبرروي آنها اشكال ومطالبي به زبان فارسي ميانه كنده شده موجود است . همچنين تعدادي ظروف و آلات سيسمين كه مزين به نقشهاي زيبا و كتيبه هايي به زبان فارسي محسوب مي شوند .
د: آثلر يافت شده در دورا-اروپوسي
بر اثر تحقيقات اكتشافي از ناحيه اي درساحل رودخانه فرات واقع در سوريه كنوني نزديك مرز عراق كه صالحبه ناميده مي شود .آثاري بدست آمده كه بخشي از اين آثار به زبان فارسي ميانه است .
آن دسته از اسناد دورا-اروپوس كه به زبان فاترسي ميانه است عبارتند از :چندين ديوارنگاره مربوط به قرن سوم ميلادي و قطعاتي برروي پوست و اشياء سفالي
هـ :پاپيروسها
در حدود يك قرن پيش در مصر قطعات پاپيروسي كه به زبان فارسي ميانه نوشته شده است بدست آمده يادگار دوران كوتاه دست يافتن ايرانيان بر مصر در اوايل قرن هفتم ميلادي است ..
اين پاپيروسها هم از زمره اسناد مربوط به تاريخ زبان فارسي به شمار مي آيند .
و:ترجمه فرامير داوود
در ناحيه اي موسوم به «بلاييق» واقع در شمال تورفان ، مجموعه اي مشتمل بر قطعاتي از فرامير داوود به زبان فارسي ميانه يافت شده است . ظاهراً اين متون در اواخر دوره ساساني از سرياني به فارسي ميانه ترجمه شده است .
مانويان از نيمه دوم قرن سوم ميلادي براي رهايي از آزار و تعقيب ساسانيان مراكز تجمع و فعاليت خود را به شمال شرقي ايران و آسياي ميانه انتقال دادند و ظاهراً ديانت مانوي در ان سامان رواج و رونق بسياري يافت . ازآنجا كه در ميان مانويان آن خطه ، اقوام ايراني بسيار زياد بودند اغلب متون مانوي يافت شده در تورفان به زبانهاي ايراني از جمله : پارتي ميانه – پارتي و سغدي است .
متون فارسي ميانه كه غالباً مربوط به اواخر قرن هشتم و قرن نهم ميلادي است بخش مهمي ازآثار مكشوفه تورفان را تشكيل مي دهد .
خطي كه براي نگارش اين متون به كار رفته همانند متون پارتي و سغدي ، خط ابداعي ماني است كه نسبت به خطوط ديگر رايج در دوره ميانه مزايايي دارد از جمله اينكه در اين خط هزوارش وجود ندارد لذا تلفظ كلمات را دقيق تر و روشن تر از خط پهلوي بدست مي دهد .
متون تورفاني فارسي ميانه در بررسيهاي تاريخي زبان فارسي اهميت به سزايي دارد زيرا نه تنها مجموعه بازمانده از زبان فارسي ميانه را غني تر مي سازد . بلمه بسياري با پيدا شدن اين متون بر طرف شده است . بويژه اينكه خط پهلوي املاي تاريخي را منعكس مي كند و ازاين رو نمي تواند تحولات صوتي زبان فارسي را در طول دوره ميانه كه طي چند قرن صورت گرفته نشان بدهد .
در حاليكه متون مانوي تاحدي تلفظ رايج در قرون اخير دروه ميانه را منعكس مي كند .
متون تورفاني فارسي ميانه شامل نامه ها – قطعات ادبي – دعاها ،سرودها و نيز قطعاتي از دو كتاب معروف ماني به نامهاي« شاپور گان » و«انجيل مانوي » است .
ح: متون پهلوي
مهمترينم منابع و مدارك بازمانده از فارسي ميانه رسالات و كتابهايي است كه بخط پهلوي كتابي نوشته شده است . اكثر اين آثار به دوره متاخر ساساني تعلق دارند و برخي از انها نيز در قرون اوليه هجذري به رشته تحرير درامده اند اين كتابها رابا توجه به مطالب و مضامين شان به دو بخش تقسيم مي كنند .
الف : كتب ديني زردتشتي ب: كتب غير ديني زردتشتي
الف : كتب ديني زردتشتي
سلاطين ساساني خود را وارثان هخامنشيان مي دانستند و در بسياري از موارد سعي مي كردند تا رسوم گذشته رادوباره مرسوم بدارند . همچنين ديانت زردتشتي را دين رسمي قرار دارد .
به همين دليل كتب و. رسالات بسيار زيادي درزمينه مذهب زردشت در دوران ساساني تاليف و تدوين شد با اينكه قسمت اعظم اين مجموعه حجيم از ميان رفته همين مختصر هم كه بازمانده براي پي بردن به تحولات تاريخي زبان فارسي اهميت فوق العاده اي دارد . زيرا اين آثار علاوه بر اينكه انباشته از واژه ها هيتند و اين خود مي تواند تا حدودي تغييرات صوتي ، تحولات معنايي و مجموعه واتژگاني زباني را معين كند ،جملات و عبارات بكار رفته در اين كتابها اطلاعات جامعي درباره دستگاه زبان و ساختمان صرفي و نحوي زبان فارسي دردوره ميانه در اختيار ما مي گذارد .
آنچه به عنوانم متون مذهبي زردشتي از فارسي ميانه بر جاي مانده خود به دو بخش مشخص تقسيم مي شود .يكي متون مذهبي كه در دوره ميانه تاليف و تحرير شده و ديگر ترجمه هاي پهلوي كتاب مقدس زردشتيان به نام اوستا . اين ترجمه ها اصطلاحاٌزند خوانده ميشوند.
زند اوستا
همچنانكه پيش از اين ذكر شده اوستا كتاب ديني زردشتيان به يكي از زبانهاي باستاني ايران است كه اصطلاحاٌ زبان اوستايي خوانده مي شود. مطالب اوستا قرنهاي متمادي به همان زبان كهن به صورت شفاهي سينه به سينه نقل و حفظ مي شود و بالاخره در دوره ميانه به صورت مكتوب درآمد ولي چون زبان اوستايي كهن و باستاني بود براي عامه مردم قابل فهم و درك نبود.
لذا در دوره ساساني آنچه كه از اوستا حفظ و مدون شده بود به زبان فارسي ميانه ترجمه و به خط پهلوي نوشته شده بود. علاوه بر ترجمه ، توضيحات و تفسيرهايي نيز بر اين متون افزوده گشت كه برروي هم ترجمه وتفسيرهاي اوستا به زبان فارسي ميانه و به خط پهلوي زند اوستا خوانده مي شود.
زند و پازند
بزرگترين مشكل زند اوستا خطي است كه براي ثبت آن بكار رفته است زيرا از يكسو خط ناساز و ناقص پهلوي نمي توانست تلفظ دقيق و صحيح واژگاني را كه در نوشته هاي مقدس اوستا بكار رفته بود مشخص كند و از سويي ديگر وجود هزوارش در اين خط بر مشكل خواندن آنها مي افزود .لذا تقدس متون مذهبي و اهميت درست ودقيق خواندن آنها موجب شد تا براي رفع اين نقيصه تدبير بينديشند و از خطي استفاده كنند كه كاملاٌ آوا نگار باشد و خوانندگان را از لغزش و خطا در تلفظ برهاند.
از اين رو الفباي اوستايي كه يكي از كاملترين خطوط دنياست و چگونگي تلفظ واژگان را دقيقاٌ ثبت مي كند استفاده كرده متون زند را كه ترجمه و تفسيربه زبان فارسي ميانه بود به خط اوستايي نگاشتند . اين متون كه به زبان فارسي ميانه و به خط اوستايي هستند اصطلاحاٌ پازند خوانده ميشوند.
نكته قابل توجه اين است كه چون پازند نويسي مشكل خواندن خط پهلوي را برطرف مي كردبعدها براي نگارش متون ديگر فارسي ميانه نيز بكار رفته است .امروزه آثار قابل توجهي از زبان فارسي ميانه به صورت پازند وجود دارد .
بنابراين بخش اعظم متون مذهبي فارسي ميانه عبارت است از ترجمه و تفسيرهاي اوستا به زبان پهلوي و به خطوط پهلوي و اوستاي كه اصطلاحاٌ زند وپازند معروفند.
گذشته از ترجمه هاي اوستا، متون مذهبي فراواني به زبان پهلوي موجود است كه مهمترين آنها عبارتند از :نيكره (يعني كتاب تكاليف و اعمال ديني )پذهشن (به معناي اساس و بن خلقت)و ارداديرافنامه روايات پهلوي مينوي خرد گزارش گمان شكن جاماسب نامه پند نامه زردشت و غيره
ب-كتب غير ديني پهلوي
متون غير ديني پهلوي را نيز به دو بخش تقسيم نمود. يكي اندرزنامه هاي پهلوي و ديگر كتب و رسالاتي كه درباره موضوعات متعدد تاليف و تدوين شده اند.
اندرزنامه ها كه بخش مهمي از ادبيات فارسي ميانه را تشكيل مي دهند پيشينه و اهميت ادبيات اندرزي را در ايران كه موضوع آنها اخلاقي، پند واندرز و امثال و حكم است نشان مي دهد . اكثر اين اندرزنامه هابه بزرگان و فرزانگان و حكيمان نسبت داده شده مانند اندرز بزرگمهر ، اندرز آذر باد مهراسپندان ، اندرز دانايان به فردسينان و غيره.
گذشته از اندرزنامه ها، كتب و رسالات متعددي به زبان پهلوي در زمينه هاي غير ديني تاليف يافته كه مهمترين آنها عبارتند از : كارنامه اردشير بابكان – درخت آسودريك – شهرستانهاي ايران- خسرو تبادان دريدك- افريهاي سيستان- ماديگان شطرنج- ماديگان هزار دستان و غيره.
بطور كلي آثار ديني و غير ديني موجود از زبان فارسي ميانه كه مختصراٌ به نام متون پهلوي خوانده مي شود ، حاوي اطلاعات وآگاهيهاي فراواني درباره واژگان و دستور زبان فارسي ميانه است و اطلاعات سودمندي از چگونگي زبان فارسي در دوره ميانه در اختيار ما مي گذارد كه در بررسي تاريخ زبان بسيار با ارزش و مهم است .
به اميد آن روز كه ما هم زبان فارسي را پاس بداريم و نگذاريم با ورود لغات و واژگان فرنگي در آن خدشه اي وارد شودهمانطور كه ديگران به ما سالم تحويل دادند ما هم براي آيندگان بدون لطمه وارد ساختن به آن به دست آنها بسپاريم.
به اميد آن روز
منابع و ماخذ
1- تاريخ ادبيات ايران دكتر احمد تفضلي به كوشش دكتر ژاله آموزگار
2- تاريخ زبان فارسي دكتر مهري باقري
3- زبان فارسي در جهان غلامعلي زاده
4- دستور زبان فارسي جوليا-اس
مطالب مرتبط